Srpska nošnja u Srbiji u XIX veku

Srpska nošnja u Srbiji u XIX veku


U Srbiji u devetnaestom veku se u različitim oblastima javljaju isti ili slični haljetci,
koje srećemo i van granica Srbije ili su čak opsti za jos sire geografsko područje.

Među najstarije muzicke kape ubrajamo subaru, koja je veoma stara i dosta rasprostranjena.
Fes je na na ovoj teritoriji novijeg porekla. Usvojen je posredstvom Turaka, a smatra se da
je poreklom od grčkih antičkih lađara. Naziv je dobio po gradu Fesu, u Maroku gde su fesovi
i izrađivani.

Na području koje je naseljavalo dinarsko stanovnistvo u Srbiji u devetnastom veku nosila se
kosulja jednog, gotovo istog tipa, koji se u nekim uzim oblastima razlikovala u detaljima
(u sirini, duzini i načinu nosenja). Ovo je poznata dinarska kosulja, sa pravim neukrojenim
rukavima usivenim za stan. Posebne karakteristike ovoj kosulji daju klinovi, koji se umeću
sa strane i na taj način ona ima odgovarajuću sirinu. Upravo ovaj detalj na dinarskoj
kosulji bio je značajan i od njega je zavisila sirina i obim kosulje. Način nosenja ove
kosulje je dvojak: ili se nosi preko gaća ili uvučena u gaće odnosno čaksire.

Na području Srbije nosena su tri tipa muskih čaksira: uske bele benevreke, pelengire, i
siroke turače, ili poturlije, slične turskim čaksirama. U izvesnim slučajevima sretali smo
gaće kao gornji haljetak, koji je nosen umesto čaksira.

Čaksire tipa pelengira, ili salvara, od neuvaljanog sukna, sirokog tura i sirokih kraćih
nogavica (do ispod kolena), kakve su nosene na prostoru Starog Vlaha u Srbiji, bile su
poznate i u drugim dinarskim oblastima. Pelengiri se nose najvise u kombinaciji sa strukom
(crveni ogrtač tipa kabanice).

Uzane čaksire tipa benevreka, od belog sukna, sa uskim i pri dnu razrezanim nogavicama,
sa manjim i dosta plitkim turom i izrezima na gornjem prednjem delu, bile su rasprostranjene
na čitavom Balkanskom poluostrvu, a najzastupljenije u istočnoj Srbiji, u Vojvodini i u
Makedoniji.

Siroke čaksire turače, ili poturlije, svakako su novijeg porekla u nasim nosnjama, a
pripadaju onoj vrsti tursko-orijentalne odeće. Kod nas su najpre nosene po gradovima; bile
su od plave i crne čohe, bogato ukrasene gajtanima. Vremenom, iz grada su ih primili i
bogatiji ljudi na selu, a od njih i ostali, koji su ih umesto od čoje radili i od domaćeg
tanjeg sukna ili od sajka.

Gunj se nosio na čitavoj teritoriji Srbijea i sire. On je bio tipičan muski haljetak,
mada su ga ponegde nosile i zene. U početku jednostavnog kroja i ukrasavanja, konačan
izgled gunja i jeleka, sa bogatim ukrasima od gajtana, kod nas se formirao upravo u vreme
turske okupacije.

Kabanica se ubraja u red karakterističhih suknenih haljetaka. U dinarskim predelima Srbije
kao i u zapadnoj Srbiji, nosila se kabanica od crvenog, grubog sukna bez rukava, dužine do
ispod kolena, ponekad sa kapuljačom iza vrata. U jugoistočnom delu srbije, usopluku, nosila
se kabanica od sivog sukna, po kroju slična ovoj iz dinarskih predela. Pod grlom se
zakopčavala na zaponak.

Riznicasrpska

Na teritoriji Srbije u devetnaestom veku noseno je vise vrsta opanaka. Među njima su najvise
bili rasprostranjeni i najduze noseni presni opanci od neučinjene koze. Od 1850. godine po
ugledu na bosansku izradu opanak i stavljenje crvene koze, u Srbiji se poznju izrađivati
crveni opanci-crvenjaci. Najpre su pravljeni u Uzicu, koje je u to vreme bilo poznat trgovački
centar i preko koga se trgovalo sa Bosnom i Dubrovnikom. Crveni opanci su se prosirili na
teritoriju zapadne Srbije, tako da ih nalazimo kod Cačka, Valjeva, Gornjeg Milanovca, Sapca
i Beograda. I dok se celom zapadnom Srbijom prosirio crveni, dotle je u istočnoj Srbiji i
dalje nosen samo presni opanak.

Krajem devetnaestog veka pojavljuju se stavljeni, trajniji i bolji opanci, poznati kao
đonaši, stavljenici, sabački ili siljkani. I oni su se nosili u predelima zapadne Srbije,
a odatle su se tek posle 1918. postepeno sirili prema istočnoj Srbiji.

Presni opanci su bili domaće izrade. Sa pojavom crvenih opanaka, polovinom proslog veka,
razvija se opančarski zanat, pa su oni, kao i docniji đonasi, bili zanatske proizvodnje.

U pogledu zenske nosnje, u proslosti, ono sto je na prvi pogled, odvajalo devojku od
udate zene, bio je način česljanja i pokrivanja glave. U Srbiji devetnaestog veka devojke
su kosu plele u pletenice pa ih spustale niz leđa ili obavijale oko glave. U Srpkinja
bilo je pravilo i obaveza da devojke nose nepokrivene glave sa kosom, dok su zene, morale
redovno imati glavu i kosu pokrivenu.

Pokrivanje devojačke glave fesom ili povezivanje marama novijeg je datuma.

Pokrivanje glave kod zena bilo je raznovrsnije, i moze se svrstati u vise grupa: konga,
fes sa samijom, trvelji, ručnik i zabratka. Među njima najzanimljivije su konge ili konđe,
koje su nosene u većem delu severne Srbije. Različite po obliku, načinu namestanja i
ukrasavanja, konge su nosene tokom čitavog devetnaestog veka a u izvesnim slučajevima i
docnije. Po pravilu, ona se sastojala od osnove podmetača raznih oblika - od konopljenih
vlakana, lipove kore, drvene mladice, metalnog obruča, oko kojih se obavijala prtena
tkanina; zatim, od jedne manje marame doglavače i jedne veće četvorougaone marame ili peskira.

Trvelji spadaju u veoma karakteristične zenske kape. Međutim s obzirom na to sto su se
trvelji sastojali od pletenica zenske kose sa umetcima od tuđe kose, kučine, vune ili
jedne vrste suve trave koji su se savijali i namestali iznad usiju, kao i da se preko
njih povezivala obična marama ili peskir, pre bi se moglo reći da je to vrsta neobične
frizure. S temena, ispod marame često se nosio vuneni prevez ukrasen vezom i podnizan
paricama.

Trvelje su nosile samo zene, i to od dana venčanja, pa do kraja zivota.

Polazeći od Kosova na sever, zapadna granica bio bi Kopaonik, gde se trvelji sukobljavaju
sa fesom i samijom, zatim dalje prema Sumadiji sa konđom, dok se na istoku graniče opet
sa posebnim načinom česljanja i povezivanja glave zabratkom, koja se nosila u tadasnjem
vranjskom, niskom, pirotskom, i krajinskom okrugu.

Zenske kosulje na teritoriji Srbije nosene su u dva tipa: pravo krojena duga kosulja sa
klinovima i siroka kosulja oko vrata i u struku bogato nabrana tj. dinarska košulja koja
se nosila u većem delu Srbije izuzev oblasti blize Savi i Dunavu.

Drugi tip je posavska kosulja presečena i nabrana i struku nosena blize Savi i Dunavu
(Mačvi i Pocerini, Beogradskoj Posavini i Podunavlju, kao i na severoistoku Srbije u
nosnjama srpskog i vlaskog stanovnistva).

Pregača je nosena jedna ili dve — prednja i zadnja. Sve do pred kraj ovog vremena, pregače
su izrađivane od vunenih tkanina iz, jedne ili dve pole, ukrasene raznovrsnim utkanim, a
docnije vezenim sarama. Po pravilu bile su bez resa, mada su u zapadnim delovima Srbije
kod doseljenog stanovnistva iz Bosne i Hercegovine ponekad imale kratke rese.

U severoistočnoj Srbiji Vlahinje su nosile male pregače, prednju i zadnju sa veoma dugim
resama. Prednja prečaga sa utkanim horizontalnim prugama i klečanim motivima između njih,
bila je jedna od najstarijih pregača u Srbiji. Među njima svakako su bile najlepse one
iz Sumadije, Beogradske Posavine i Podunavlja.

Zanimljiva je pojava nosenja dveju pregača. Sudeći po teritoriji na kojoj su nosene, mozemo
ih, svakako, vezati za panonski kulturni sloj, za razliku od malih pregača sa dugim resama
koje su karakteristične za Vlahe.

Najrasprostranjeniji deo zenske odeće bio je: zubun, doramak, saja ili ćurdija. Izrađivao
se od belog ređe crvenog sukna bez rukava s preda otvoren i različite duzine. Zbog veoma
raznovrsnog i bogatog ukrasavanja, zubun je bio jedan od najlepsih zenskih haljetaka.

Sama reč zubun tatarskog je porekla i označava odeću bez rukava, spreda otvorenu. U ovu
grupu svrstava se i sukman spreda otvoren, ili zatvoren.

Polazeći od činjenice da je u Srbija krajem osamnaestog i pocetkom devetnaestog veka bila
naseljena brojnim doseljenicima iz različitih krajeva, svakako je u pogledu odevanja
vladalo veliko sarenilo, koje se, kao jedna od glavnih etničkih karakteristika stanovnistva,
za izvesno vreme i zadrzalo.

Gledano prema rasporedu na tlu Srbije jedna od najkarakterističnijih oblasti je područje
dinarskog stanovnistva, koje čini nastavak sireg dinarskog područja, razumljivo je sto i
nosnja ovog stanovnistva nosi pečat dinarske kulture i sto kao takva, pod istim ili
sličnim uslovima, dugo odrzala utičući istovremeno i na nosnju susednih oblasti. Vremenom
odelo se postepeno menjalo i asimilovalo, tako da se gotovo ujednačilo, zadrzavajući u sebi
manje osobenosti u pogledu naziva, kroja i načina nosenja. Nasuprot muskoj, zenska nosnja
je bila i ostala raznovrsnija.

Ako posmatramo nosnju u delu severne Srbije (Mačva, Posavina i Podunavlje, delimično
Sumadija pa preko Morave i oblasti timočko-braničevskog stanovnistva) oseća se uticaj
panonskih nosnji. Prelaznu oblast između dinarske nosnje sa jedne strane i nosnji istočno
od Morave sa druge strane, izdvojili bi smo sumadijsku nosnju. Ona je takođe rezultat
istorijskih, drustveno-političkih i kulturnih odnosa u kakvim se Srbija nasla u
devetnaestom veku. Stoga nije slučajno sto se u toj poznatoj i veoma rasprostranjenoj
nosnji susreću različiti elementi (dinarski, panonski, gradski, vojnički i dr.) sto ju
je činilo skladnijom, jednostavnijom odećom, u kojoj vise nije bilo teskih, glomaznih
haljetaka niti često komplikovanih frizura i kapa. Bila je manje kitnjasta i upadljiva,
ali zato veoma praktična. Zbog toga, ona se brzo sirila i usvajala i van granica Sumadije:
na zapad - preko Drine, na jug - Moravskom dolinom i na istok — preko Marave i dalje.
Teritorija istočne Srbije nalazi se između dve političko-administrativne granice, rumunske
i bugarske, zatim između panonskog basena i sopske oblasti.

Posebnu grupu nosnji čine nosnje sopske oblasti. Ovo stanovnistvo nalazeći se po strani
od većih komunikacija, zadugo je ostalo nepromenjeno, sto je bio jedan od vaznijih razloga
za očuvanje veoma arhaičnih delova nosnje: litak, sukman... Vremenom česćim dodirima sa
okolnim zonama u nosnjama i u zivotu sopskog stanovnistva nastaju izvesne promene u nosnji.

Za etničku proslost oblasti moravsko-vardarskih doseljenika veoma su značajna istorijska
zbivanja. Duga turska vladavina i ekonomska potčinjenost ostavili su dubok trag.

Stanovnistvo niskog, leskovačkog i vranjskog područja nosilo je prostiju, grublju nosnju
od domaćih tkanina, bez mnogo ukrasa i veza.

Na nosnji vranjskog stanovnistva u proslosti se, osim orijentalne, zapazaju uticaju
makedonske, karajiško-ćustendilske i zletovske nosnje.

Nosnja u gradovima sirom Srbije je nesto ujednačenija i čini grupu za sebe. Razvojem
industrije i trgovine kao i niz drugih faktora uticali su da se nosnja postepeno gubi
iz upotrebe.

Riznicasrpska